Banking Revolution: १९६९ च्या बँक राष्ट्रीयीकरणाने भारतीय बँकिंगमध्ये कसा बदल घडवून आणला.

Banking Revolution: १९६९ मधील संग्रहित, सेपिया-टोन असलेला एक फोटो

तुमच्या आजोबांच्या किंवा वडिलांच्या काळात बँक म्हणजे काहीतरी मोठी आणि श्रीमंत लोकांची गोष्ट होती. बँकेच्या बाहेर उभे राहून आत डोकावून पाहणे ही एक सामान्य गोष्ट होती. पण, आज तुम्ही पाहता की प्रत्येक लहान-मोठ्या शहरात, अगदी गावातसुद्धा, बँकेची शाखा आहे. तुम्ही कोणत्याही बँकेत सहजपणे खाते उघडू शकता, कर्ज घेऊ शकता किंवा ऑनलाइन व्यवहार करू शकता. हा बदल कसा झाला? याचे उत्तर आहे १९६९ चे बँकांचे राष्ट्रीयीकरण.

राष्ट्रीयीकरण म्हणजे काय?

सोप्या भाषेत सांगायचे तर, राष्ट्रीयीकरण म्हणजे खासगी मालकीच्या बँकांचा ताबा सरकारने घेणे. १९ जुलै, १९६९ रोजी तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या सरकारने देशातील १४ सर्वात मोठ्या खासगी बँकांचे राष्ट्रीयीकरण केले. यामागे उद्देश हाच होता की, बँकिंग सेवांचा फायदा केवळ मोठ्या उद्योगपतींना न मिळता, देशातील सामान्य जनता, शेतकरी आणि छोट्या व्यावसायिकांनाही मिळावा.

राष्ट्रीयीकरणानंतर काय बदलले?

बँकांचे राष्ट्रीयीकरण हा केवळ एक सरकारी निर्णय नव्हता, तर ती एक सामाजिक आणि आर्थिक क्रांती होती. यामुळे बँकिंग क्षेत्रात अनेक मोठे बदल झाले, ज्याचा थेट परिणाम सामान्य लोकांच्या जीवनावर झाला:

 * बँक घराघरांत पोहोचली: राष्ट्रीयीकरणानंतर बँकांना ग्रामीण आणि निम-शहरी भागांमध्ये शाखा उघडणे बंधनकारक झाले. यामुळे, जिथे आधी बँकेची कल्पनाही नव्हती, तिथे बँकांच्या शाखा उघडल्या. शेतकरी, मजूर आणि ग्रामीण भागातील लोकांना पहिल्यांदाच बँकेच्या सुविधा मिळाल्या.

 * शेतकरी आणि छोट्या उद्योजकांना संजीवनी: राष्ट्रीयीकरणानंतर बँकांनी शेती, लघु उद्योग, शिक्षण आणि निर्यात यांसारख्या क्षेत्रांना प्राधान्याने कर्ज देणे सुरू केले. यामुळे शेतकऱ्यांना बियाणे आणि खतांसाठी कर्ज मिळाले, छोट्या व्यावसायिकांना आपला व्यवसाय वाढवण्याची संधी मिळाली आणि विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणासाठी शैक्षणिक कर्ज मिळवणे सोपे झाले.

 * पैसा सुरक्षित झाला: सरकारने बँकांचा ताबा घेतल्यामुळे लोकांचा बँकिंग प्रणालीवरील विश्वास वाढला. लोकांनी आपली बचत घरात ठेवण्याऐवजी बँकेत जमा करायला सुरुवात केली. यामुळे देशातील ठेवी मोठ्या प्रमाणात वाढल्या आणि या पैशाचा उपयोग देशाच्या विकासासाठी झाला.

 * नोकरीच्या संधी वाढल्या: देशभरात बँकांच्या शाखा वाढल्यामुळे मोठ्या प्रमाणात रोजगार निर्माण झाला. हजारो तरुणांना बँकिंग क्षेत्रात नोकरी मिळाली.

राष्ट्रीयीकरणाचा आजच्या पिढीवर परिणाम

आज आपण जे UPI, ऑनलाइन व्यवहार आणि डिजिटल बँकिंग पाहतो, त्याचा पाया राष्ट्रीयीकरणामुळेच रचला गेला. या क्रांतीमुळेच बँकिंग सेवा प्रत्येक भारतीयासाठी सोपी आणि सुरक्षित झाली. त्यामुळे, पुढच्या वेळी तुम्ही तुमच्या मोबाईलवरून एखादे पेमेंट कराल, तेव्हा तुम्हाला हे लक्षात येईल की या सोप्या सुविधेमागे १९६९ च्या एका मोठ्या निर्णयाचा हात आहे.

या बदलांमुळेच बँक ही आता केवळ पैशांची पेटी राहिली नसून, ती प्रत्येकाच्या आर्थिक प्रगतीचे साधन बनली आहे.