राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० अंमलबजावणी: बदल काय? विद्यार्थ्यांना काय फायदा?

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० अंमलबजावणी
प्रतिमा सौजन्य: प्रतिनिधिक छायाचित्र 

परिचय:

​गेली अनेक दशके आपण १०+२ या पारंपरिक शिक्षण पद्धतीचा अवलंब करत होतो, पण आता राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (NEP 2020) मुळे या पद्धतीत मूलभूत बदल होत आहेत. महाराष्ट्र शासनाने या धोरणाची टप्प्याटप्प्याने अंमलबजावणी सुरू केली आहे. शैक्षणिक वर्ष २०२५-२६ पासून हे बदल प्राथमिक स्तरापासून सुरू होणार असून, उच्च शिक्षणापर्यंत पोहोचणार आहेत.

​हे धोरण फक्त अभ्यासक्रमात बदल करत नाही, तर विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासावर आणि कौशल्य-आधारित शिक्षणावर भर देते. विद्यार्थ्यांच्या भावी आयुष्यासाठी आणि देशाच्या प्रगतीसाठी हे बदल कसे महत्त्वाचे आहेत, हे आपण या लेखात सविस्तर पाहूया.

​जुने '१०+२' चे मॉडेल ते नवे '५+३+३+४' मॉडेल

​NEP 2020 चा सर्वात महत्त्वाचा आणि दृश्यमान बदल म्हणजे शालेय शिक्षणाची रचना. आताची १०+२ (दहावी आणि बारावी) ही रचना मोडून, ५+३+३+४ ही नवी रचना लागू होत आहे.

​नवीन 5+3+3+4 संरचनेचे टप्पे

टप्पा (Stage)	वयोगट (Age Group)	वर्ग (Classes)	प्रमुख भर (Focus)
१. पायाभूत (Foundational) - ५ वर्षे	३ ते ८	बालवाडी (३ वर्षे), इयत्ता १ आणि २	खेळ-आधारित शिक्षण, मातृभाषेतून अभ्यास, मूलभूत साक्षरता आणि संख्याज्ञान.
२. प्रारंभिक (Preparatory) - ३ वर्षे	८ ते ११	इयत्ता ३ ते ५	वाचन, लेखन, संख्याज्ञान आणि भाषेच्या कौशल्यांचा विकास.
३. मध्यम (Middle) - ३ वर्षे	११ ते १४	इयत्ता ६ ते ८	विषय-आधारित अभ्यास (Science, Arts, Humanities), कोडिंग, व्यावसायिक शिक्षण (Vocational Training).
४. माध्यमिक (Secondary) - ४ वर्षे	१४ ते १८	इयत्ता ९ ते १२	गंभीर विचार (Critical Thinking), विषयांची सखोल निवड, मल्टीडिसिप्लिनरी अभ्यास.

महाराष्ट्रातील अंमलबजावणीची सुरुवात: महाराष्ट्र शासनाने एप्रिल २०२५ मध्ये अधिसूचना जारी करून शैक्षणिक वर्ष २०२५-२६ पासून इयत्ता १ ली आणि पायाभूत स्तरावर (Foundational Stage) या धोरणाची अंमलबजावणी टप्प्याटप्प्याने सुरू करण्याचे निश्चित केले आहे.

उच्च शिक्षणातील मोठे बदल: चार वर्षांची पदवी

शालेय शिक्षणासोबतच, उच्च शिक्षण क्षेत्रातही मोठे बदल अपेक्षित आहेत, जे विद्यार्थ्यांसाठी लवचिक आणि अधिक रोजगारक्षम संधी घेऊन येतील.

चार वर्षांचा पदवी अभ्यासक्रम (4-Year UG Program)

मुंबई विद्यापीठासारख्या प्रमुख विद्यापीठांनी लवकरच चार वर्षांचा पदवी अभ्यासक्रम (FYUP) लागू करण्याचे संकेत दिले आहेत. या अभ्यासक्रमाची रचना विद्यार्थ्यांसाठी अत्यंत फायदेशीर ठरणार आहे:

• १ वर्षानंतर (After 1 Year) अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यास प्रमाणपत्र (Certificate) मिळेल.
• २ वर्षांनंतर (After 2 Years) अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यास पदविका (Diploma) मिळेल.
• ३ वर्षांनंतर (After 3 Years) अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यास पदवी (Degree) मिळेल (जसे सध्या होते).
• ४ वर्षांनंतर (After 4 Years) अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यास संशोधनासह पदवी (Degree with Research) मिळेल.

यामुळे विद्यार्थी शिक्षण अर्धवट सोडले तरी रिकाम्या हाताने जाणार नाहीत, त्यांच्याकडे काहीतरी वैध शैक्षणिक प्रमाणपत्र असेल.

क्रेडिट ट्रान्सफर आणि बहुआयामी शिक्षण

नवीन धोरणामुळे मल्टिपल एंट्री-एक्झिट सिस्टीम (Multiple Entry-Exit System - MEES) लागू होईल.

• विद्यार्थी एका विशिष्ट कालावधीसाठी शिक्षण थांबवू शकतील आणि नंतर पुन्हा जिथे सोडले होते तिथून पुढे सुरू करू शकतील.
• अकादमिक बँक ऑफ क्रेडिट्स (Academic Bank of Credits - ABC) मुळे विद्यार्थ्यांच्या क्रेडिट्सची (गुणांची/अभ्यास पूर्णतेची नोंद) डिजिटल नोंद ठेवली जाईल. यामुळे विद्यार्थी एका विद्यापीठातून दुसऱ्या विद्यापीठात गेल्यास किंवा कोर्स बदलल्यास त्यांचे पूर्वीचे क्रेडिट्स वाया जाणार नाहीत.

तज्ज्ञ आणि शिक्षणमंत्र्यांचे मत

या धोरणाचे शिक्षणतज्ज्ञांकडून मोठ्या प्रमाणावर स्वागत होत आहे, पण अंमलबजावणीचे आव्हान अजूनही आहे.

• श्री. तुषार महाजन, उप-सचिव, शालेय शिक्षण विभाग, महाराष्ट्र यांनी एका अधिसूचनेत स्पष्ट केले की, “हे नवीन धोरण पूर्वीची १०+२+३ प्रणाली मोडून ५+३+३+४ स्वरूपात शिक्षण मूलभूत स्तरापासून उच्च स्तरापर्यंत कव्हर करते. हे धोरण सुलभता, समानता, गुणवत्ता, परवडणारे शिक्षण आणि उत्तरदायित्व या पाच स्तंभांवर आधारित आहे.”
• शिक्षणतज्ज्ञ डॉ. आर. डी. कुलकर्णी (मुंबई विद्यापीठाचे माजी कुलगुरू) यांच्या मते, "आता चार वर्षांत पदवी घेता येणार आहे. विद्यार्थ्यांच्या आवडीच्या विषयांचा समावेश करून छोटे-छोटे अभ्यासक्रम आखण्यात आले आहेत, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांना रुचीनुसार शिकता येईल."

महत्त्वाचे फायदे आणि नागरिकांसाठीच्या सूचना

नवीन शैक्षणिक धोरणाचे फायदे

• इयत्ता ६ वी पासूनच कोडिंग, बागकाम, सुतारकाम अशा व्यावसायिक कौशल्यांवर भर.
• इयत्ता ५ वी पर्यंत शक्यतो मातृभाषा किंवा स्थानिक भाषेतून शिक्षण.
• विद्यार्थ्यांना फक्त गुणांवर नव्हे, तर त्यांच्या कला, खेळ, सामाजिक सहभाग अशा सर्वांगीण विकासावर आधारित प्रगती कार्ड मिळेल.
• बोर्ड परीक्षांचे महत्त्व कमी होऊन नियमित आणि सतत मूल्यांकन (Continuous Assessment) प्रणालीवर जोर दिला जाईल.

पालकांसाठी काय महत्त्वाचे?

NEP 2020 च्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी पालकांनी जागरूक राहणे महत्त्वाचे आहे.

• आपल्या मुलांच्या शाळेत नवीन 5+3+3+4 रचना कशी लागू होणार आहे, याबद्दल शिक्षकांशी चर्चा करा.
• मुलांना त्यांच्या आवडीनुसार व्यावसायिक आणि कला-संबंधित शिक्षण घेण्यासाठी प्रोत्साहन द्या.
• फक्त चांगले गुण मिळवण्याऐवजी, मुलांना संकल्पना समजून घेण्यावर आणि गंभीर विचार करण्यावर भर द्यायला शिकवा.

निष्कर्ष:

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० हे भारतीय शिक्षण प्रणालीला २१ व्या शतकातील आव्हानांसाठी तयार करण्याची एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. महाराष्ट्राने या धोरणाच्या अंमलबजावणीसाठी एक स्पष्ट टप्प्याटप्प्याचा रोडमॅप तयार केला आहे.

शैक्षणिक वर्ष २०२५-२६ पासून सुरू होणारे हे बदल नक्कीच शिक्षणाचा चेहरामोहरा बदलून टाकतील. यामुळे विद्यार्थ्यांची सर्जनशीलता, गंभीर विचार करण्याची क्षमता आणि समस्या सोडवण्याची कौशल्ये वाढतील. या धोरणाच्या यशासाठी सरकार, शिक्षण संस्था, शिक्षक आणि पालक या सर्वांनी एकत्र येऊन काम करणे आवश्यक आहे.

हे धोरण पूर्णपणे लागू झाल्यावर, महाराष्ट्रातील विद्यार्थी केवळ पदवीधर होणार नाहीत, तर ते जागतिक स्तरावर स्पर्धा करण्यास सक्षम असलेले कुशल नागरिक म्हणून उदयास येतील.

तुम्ही या नवीन शैक्षणिक धोरणाबद्दल काय विचार करता? तुमच्या प्रतिक्रिया आणि सूचना कमेंट बॉक्समध्ये नक्की कळवा!