मुंबईत 26 मे रोजी अचानक आणि प्रचंड प्रमाणात पाऊस पडल्याने संपूर्ण शहर थांबून बसले. एका तासात 104 मिमी पावसाची नोंद होणे, मेट्रो स्टेशनमध्ये पाणी साचणे, KEM हॉस्पिटलच्या ग्राउंड फ्लोअरमध्ये पाणी शिरणे आणि मुंबईच्या अनेक भागांमध्ये सखल भागांत पाणी साचल्यामुळे जनजीवन विस्कळीत झाले. या लेखात आपण या प्रचंड पावसामागील कारणे, त्याचा मुंबईवर झालेला परिणाम आणि भविष्यात अशा प्रकारच्या परिस्थितीशी कशी सामना करावा याबाबत सविस्तर जाणून घेणार आहोत.
मान्सूनचे आगमन आणि पावसाचा रेकॉर्ड:
दरवर्षी साधारणपणे जून महिन्यात मान्सून मुंबईत दाखल होतो, पण यावर्षी 26 मे रोजी मान्सून मुंबईमध्ये आगाऊ दाखल झाला. भारतीय हवामान विभागाने 26 मे रोजी मान्सून मुंबईत दाखल झाल्याची अधिकृत घोषणा केली होती. मागील काही दशकांतील इतिहास पाहता, 1956, 1962 आणि 1971 मध्ये मान्सून 29 मे रोजी मुंबईत पोहोचला होता, त्यामुळे यंदाचा आगाऊ मान्सून विशेष ठरतो.
मात्र, मान्सूनचे आगमनच नव्हे तर त्याच दिवशी पडलेल्या पावसानेही अनेक रेकॉर्ड मोडले. 26 मे रोजी मुंबईत 295 मिमी पाऊस पडल्याची नोंद झाली आहे, जी मागील 107 वर्षांतील सर्वाधिक पावसाचा रेकॉर्ड आहे. विशेष म्हणजे, 26 मे रोजी मुंबईसाठी ऑरेंज अलर्ट जाहीर करण्यात आले होते, पण पावसाचा जोर वाढत गेल्यामुळे रेड अलर्ट लागू करण्यात आला.
एका तासात 104 मिमी पाऊस: मुंबईत काय घडले?
मुंबईच्या दक्षिण भागात, विशेषतः नरिमन पॉइंट, कुलाबा आणि एड ऑफिस या भागांमध्ये एका तासात 104 मिमी इतका प्रचंड पाऊस पडल्याची नोंद हवामान विभागाने दिली. हवामानशास्त्रानुसार, जेव्हा एका तासात 100 मिमी किंवा त्याहून अधिक पाऊस पडतो, तेव्हा त्याला ढगफुटी सदृश पाऊस म्हणतात. त्यामुळे मुंबईतील हा पाऊस ढगफुटी सदृश मानला जातो.
शहराच्या इतर भागांमध्ये सुद्धा मोठ्या प्रमाणात पाऊस झाला: पूर्व उपनगरात 19 मिमी, पश्चिम उपनगरात 15 मिमी, सायनमध्ये 43 मिमी आणि विमानतळ भागात 33 मिमी इतका पाऊस पडला. एकूणच, मागील 24 तासांत मुंबईत 135.4 मिमी पावसाची नोंद झाली आहे.
पावसाचा मुंबईवर होणारा थेट परिणाम:
लोकल आणि मेट्रो सेवा ठप्प
सकाळी पावसाच्या जोरामुळे मुंबईच्या लोकल सेवेला मोठा फटका बसला. अनेक ठिकाणी लोकल सेवा ठप्प झाली, तर काही ठिकाणी उशिराने धावत होती. मंत्रालय परिसरात सकाळीच पाणी साचलं होतं. शहराच्या अनेक भागांमध्ये जलसाठा झाल्याने प्रवाशांना मोठा त्रास सहन करावा लागला. किंग सर्कल, हिंदमाता, अंधेरी, सायन, माटुंगा, वडाळा, चुना भट्टी, चर्च गेट, मस्जिद बंदर, दादर अशा भागांमध्ये मोठ्या प्रमाणात पाणी साचल्याने जनजीवन विस्कळीत झाले.
मेट्रोच्या दृष्टीनेही हा पाऊस मोठा आघात ठरला. मुंबई मेट्रोच्या क्वा लाईनवरील आचार्य अत्रे चौक अंडरग्राउंड मेट्रो स्टेशनमध्ये पाणी साचलं. हा मेट्रोचा दुसरा टप्पा नुकताच कार्यान्वित करण्यात आला होता आणि यामुळे सार्वजनिक वाहतुकीवर ताण कमी होईल अशी आशा होती. मात्र, पावसाच्या जोरामुळे मेट्रो स्टेशनमध्ये पाणी शिरलं, दरवाजे बंद राहिले आणि प्रवाशांना बाहेर पडण्यात अडचण आली. पाणी निचरा करण्यासाठी असलेली यंत्रणा अपुरी ठरली आणि प्रवाशांना पाण्यातून वाट काढावी लागली.
KEM हॉस्पिटलमध्ये पाणी शिरल्याची घटना:
मुंबईतील महत्त्वपूर्ण आरोग्य केंद्रांपैकी एक असलेल्या KEM हॉस्पिटलमध्येही पावसाचा फटका बसला. हॉस्पिटलच्या ग्राउंड फ्लोरमध्ये पाणी शिरल्यामुळे विशेषतः लहान मुलांच्या ICU ला मोठा त्रास सहन करावा लागला. आधीच गर्दीने त्रस्त असलेल्या या हॉस्पिटलमध्ये पावसाच्या वाढत्या पाण्यामुळे रुग्णांची आणि त्यांचे नातेवाईकांची अडचण वाढली. हॉस्पिटलच्या स्वच्छता कर्मचारी पाणी बाहेर काढण्यासाठी प्रयत्न करत होते, तर रुग्णांचे नातेवाईक पोर्चमध्ये बाकड्यांवर बसून वाट पाहत होते.
रस्ते आणि इतर भागांतील नुकसान:
माहीम भागातील हाजी कासम चाळीत इमारतीचा काही भाग कोसळला, तर लोअर परेलसारख्या भागात रस्त्यावर झाडे पडल्यामुळे वाहतूक ठप्प झाली. मुंबईतील सखल भागांत पाणी साचल्याने अनेक रस्ते बंद करण्यात आले होते. सकाळी तासाभरात पडलेल्या पावसानंतर दुपारी हळूहळू रस्ते पुन्हा खुले करण्यात आले.
मान्सून लवकर का दाखल झाला? शास्त्रीय कारणे:
यावर्षी मान्सून केरळमध्ये 24 मे रोजी दाखल झाला, जो 2009 नंतरचा सर्वात आगाऊ मान्सून होता. केरळमध्ये मान्सूनचा आगमन जसजसा लवकर झाला तसतसा तो महाराष्ट्रातही जलद गतीने पुढे सरकला. शनिवारी केरळमध्ये पोहोचलेला मान्सून सोमवारी मुंबईत दाखल झाला.
मान्सून इतक्या वेगाने पुढे सरकण्यामागे प्रमुख कारण आहे हवामानातील एक महत्त्वाचा घटक – मॅडन जुलियन ऑसिलेशन (MJO). MJO ही एक हवामान प्रणाली आहे जी वाऱ्यांच्या आणि दाबाच्या बदलांशी संबंधित असते. ही प्रणाली पृथ्वीभोवती सुमारे ३० ते ६० दिवसांत फिरते आणि जेव्हा MJO अनुकूल अवस्थेत असते, तेव्हा भारतात पावसाची तीव्रता वाढते.
भारतीय हवामान विभागाने २२ मे रोजी दिलेल्या अंदाजानुसार MJO सध्या फेज ४ मध्ये आहे, म्हणजेच अनुकूल परिस्थितीत आहे. त्यामुळेच मुंबईसारख्या भागात जोरदार पाऊस आणि वादळ येण्याची शक्यता वाढली. याव्यतिरिक्त, इक्वेटरच्या दोन्ही बाजूंनी येणाऱ्या वाऱ्यांमुळे हवा आणि बाष्प भारतात अधिक प्रमाणात आले, ज्यामुळे पावसाचा जोर अधिक वाढला.
अरबी समुद्रात तयार झालेल्या कमी दाबाच्या क्षेत्रामुळे मान्सून जलद गतीने पुढे सरकला. या कमी दाबामुळे मागील काही आठवड्यांपासून मुंबईत प्री-मान्सून पाऊस जोरात पडत होता, ज्यामुळे मान्सूनच्या आगमनाला चालना मिळाली.
मुंबईतील ड्रेनेज व्यवस्थेचा प्रश्न:
मुंबईच्या सखल भागांमध्ये पाणी साचण्यामागे शहरातील ड्रेनेज सिस्टीमची मर्यादा देखील एक मोठे कारण आहे. शहरातील पाणी निचरा करण्याची क्षमता पावसाच्या या प्रचंड प्रमाणाशी जुळलेली नाही. त्यामुळे पावसाच्या वेगाने आणि प्रमाणाने वाढ झाल्यावर अनेक ठिकाणी पाणी साचल्याने नागरिकांना मोठा त्रास सहन करावा लागतो.
विशेषत: नरिमन पॉइंट, कुलाबा, माटुंगा, सायन, हिंदमाता, दादर अशा भागांत पाणी साचल्यामुळे वाहतूक ठप्प झाली. त्यामुळे प्रशासनाकडे या ड्रेनेज व्यवस्थेत सुधारणा करण्याची मागणी वाढली आहे.
आगामी काळासाठी काय उपाययोजना करणे आवश्यक?
मुंबई सारख्या मोठ्या आणि घनदाट शहरात मान्सून येण्याच्या आधीच तयारी करणे अत्यंत गरजेचे आहे. यंदा घडलेल्या घटनांवरून खालील मुद्दे महत्त्वाचे ठरतात:
* ड्रेनेज सिस्टीमची सुधारणा: शहरातील पाणी निचरा करण्याच्या यंत्रणेत त्वरित सुधारणा करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून मुसळधार पावसात पाणी साचण्याची समस्या कमी होईल.
* मेट्रो आणि सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थापन: मेट्रो स्टेशन आणि लोकल सेवा पावसाच्या तडाख्याला तोंड देण्यासाठी अधिक सक्षम आणि जलरोधक पद्धतीने तयार करणे.
* आपत्ती व्यवस्थापन आणि नियोजन: प्रशासनाने आपत्ती व्यवस्थापनात सुधारणा करावी, तसेच पावसाळी काळात त्वरित प्रतिसाद देण्यासाठी सज्ज रहावे.
* सार्वजनिक जागरूकता: नागरिकांनी पावसाळी काळात सावधगिरी बाळगावी आणि प्रशासनाच्या सूचना काटेकोरपणे पाळाव्यात.
* हवामानशास्त्राच्या अंदाजांचा सखोल अभ्यास: MJO सारख्या हवामान घटकांचा अभ्यास करून पूर्वसूचना प्रणाली अधिक प्रभावी करणे.
निष्कर्ष:
मुंबईतील 26 मे रोजी झालेल्या मुसळधार पावसाने शहरातील जनजीवन विस्कळीत केले. एका तासात 104 मिमी इतका पाऊस पडणे हा अत्यंत दुर्मिळ आणि धोकादायक प्रकार आहे. मेट्रो स्टेशनमध्ये पाणी साचणे, KEM हॉस्पिटलमध्ये पाणी शिरणे, लोकल सेवा ठप्प होणे यामुळे नागरिकांना मोठा त्रास सहन करावा लागला.
मान्सूनचा आगाऊ आगमन, हवामानातील MJO चा प्रभाव आणि अरबी समुद्रातील कमी दाब यामुळे पावसाचा जोर वाढला. मात्र, मुंबईच्या ड्रेनेज व्यवस्थेतील कमतरता आणि प्रशासनाच्या नियोजनातील त्रुटींमुळे हा पाऊस अधिक गंभीर स्वरूपात दिसला.
आगामी काळात या समस्या ओळखून योग्य उपाययोजना केल्यास मुंबई सारखा महानगर या प्रकारच्या नैसर्गिक आपत्तींना अधिक चांगल्या प्रकारे सामोरे जाऊ शकतो. त्यामुळे प्रशासन, नागरिक आणि तज्ञ सर्वांनी मिळून काम करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
मुंबईतल्या या पावसाळी परिस्थितीबद्दल तुमचे काय मत आहे? तुम्ही कोणते बदल अपेक्षित करता? तुमच्या प्रतिक्रिया खाली कमेंटमध्ये नक्की कळवा.