घटस्थापना: नवरात्री पूजा विधी, महत्त्व आणि शुभ मुहूर्त | संपूर्ण माहिती

"शुभं भवतु शक्तिरूपेण संस्थिता नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः"

संपूर्ण भारतभरात नवरात्रीचा उत्साह शिगेला पोहोचलेला असतो. देवीच्या नऊ रूपांची पूजा, भक्ती आणि आध्यात्मिक अनुभूतीचा हा नऊ दिवसांचा सोहळा 'घटस्थापना' या मंगलमय विधीने सुरू होतो. घटस्थापना म्हणजे केवळ एक धार्मिक विधी नाही, तर ती एक आध्यात्मिक प्रारंभ आहे, जिथे आपण देवीच्या शक्तीला आपल्या घरात, मनात आणि जीवनात आमंत्रित करतो.

हा लेखात आपण घटस्थापनेचा अर्थ, तिचे महत्त्व, विधी आणि त्यामागील प्राचीन परंपरा याबद्दल सविस्तर माहिती या लेखात पाहणार आहोत.

घटस्थापना म्हणजे काय?

घटस्थापना हा शब्द दोन संस्कृत शब्दांपासून बनलेला आहे: ‘घट’ (म्हणजे कलश किंवा पात्र) आणि ‘स्थापना’ (म्हणजे प्रतिष्ठापना करणे). सोप्या भाषेत सांगायचं तर, नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी देवी दुर्गेच्या मूर्तीसमोर किंवा पूजास्थळी पवित्र घटाची स्थापना करणे, यालाच घटस्थापना म्हणतात.

हा घट म्हणजे केवळ मातीचं किंवा धातूचं भांडं नाही, तर ते देवीचं प्रतीक मानलं जातं. या घटात पवित्र जल, नाणे, सुपारी आणि इतर शुभ वस्तू भरून त्यावर नारळ ठेवला जातो. या विधीच्या माध्यमातून देवीची शक्ती त्या घटात स्थापित होते, असं मानलं जातं.

घटस्थापनेचा इतिहास आणि प्राचीन संदर्भ

घटस्थापनेचा स्पष्ट उल्लेख 'घटस्थापना' या नावाने जरी वेद-पुराणांमध्ये थेट सापडत नसला, तरी कलश पूजन, देवीची आराधना आणि विविध व्रतांमध्ये कलशाचे महत्त्व अनेक ठिकाणी सांगितले आहे.

 * देवी भागवत पुराण आणि मार्कंडेय पुराण यांसारख्या प्रमुख ग्रंथांमध्ये देवीच्या नऊ रूपांच्या पूजेचे आणि कलश-आराधनेचे वर्णन आहे.

 * स्कंद पुराण मध्ये अनेक व्रत-विधींमध्ये कलश पूजनाला एक महत्त्वाचा भाग मानले आहे.

या संदर्भांवरून हे स्पष्ट होते की, घटस्थापना ही धार्मिक ग्रंथांमध्ये मूळ असलेली एक प्राचीन परंपरा आहे, जी कालांतराने सांस्कृतिक आणि लोकपरंपरांच्या माध्यमातून अधिक व्यापक झाली.

घटस्थापना कधी आणि कोणत्या मुहूर्तावर करावी?

घटस्थापना ही शारदीय नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी, म्हणजेच आश्विन शुद्ध प्रतिपदा या तिथीला केली जाते. ही तिथी देवीच्या शक्तीचा वास पृथ्वीवर आणण्यासाठी अत्यंत शुभ मानली जाते.

शुभ मुहूर्त:

यासाठी सर्वोत्तम वेळ म्हणजे प्रतिपदा तिथीचा प्रातःकाल, साधारणपणे सकाळी ६:०० ते ८:३० च्या दरम्यान. जर तुम्हाला अभिजीत मुहूर्त मिळत असेल, तर तो सर्वात उत्तम मानला जातो.

टीप: घटस्थापना नेहमी प्रतिपदा तिथीच्या दिवशी करावी. अमावस्या तिथी सुरू असताना किंवा ती संपल्यावर लगेचच घटस्थापना करू नये, कारण अशी प्रतिपदा 'मलिन' मानली जाते.

घटस्थापना कशी करावी? (पूजा विधी पद्धत)

घटस्थापनेचा विधी अत्यंत सोपा आणि श्रद्धापूर्वक असतो. हा विधी करण्यासाठी खालील पद्धत वापरली जाते:

१. पूजास्थळाची तयारी:

सर्वप्रथम, पूजास्थळ स्वच्छ करावे. लाकडी पाट किंवा चौरंग घेऊन त्यावर लाल रंगाचे कापड अंथरावे. त्यानंतर त्याच्यावर थोडे गहू किंवा सप्तधान्ये (सात प्रकारचे धान्य) पसरून त्यावर माती टाकावी.

२. घट किंवा कलश तयार करणे:

 * एक मातीचा, तांब्याचा किंवा पितळेचा कलश घ्या.

 * त्यात गंगाजल किंवा स्वच्छ पाणी भरा.

 * पाण्यात सुपारी, नाणे, अक्षता, हळद-कुंकू आणि थोडे फूल टाका.

 * कलशाच्या तोंडावर ५ आंब्याची पाने ठेवा.

 * त्यावर शेंदूर लावलेला नारळ ठेवा. हा नारळ 'घटाच्या देवी'चे प्रतीक आहे.

३. घटस्थापन आणि आवाहन:

तयार केलेला घट धान्याच्या मातीवर ठेवा. त्यानंतर देवी दुर्गेचे आवाहन करण्यासाठी मंत्रांचे उच्चारण करा.

उदा. "ॐ ऐं ह्रीं क्लीं चामुण्डायै विच्चे"

४. नित्य पूजन:

नवरात्रीच्या नऊ दिवसांपर्यंत दररोज या घटाचे आणि देवीच्या मूर्तीचे पूजन करा. फुले, धूप, दीप, नैवेद्य अर्पण करून आरती करावी. घटाभोवती पेरलेली धान्ये हळूहळू अंकुरित होतात, हे घरात शुभ ऊर्जा आणि देवीच्या कृपेचे प्रतीक मानले जाते.

५. घट विसर्जन:

विजयादशमीच्या दिवशी, म्हणजेच दसऱ्याच्या दिवशी घटाची पूजा करून त्याचे विसर्जन करावे. यासाठी कलश आणि त्यातील वस्तू पवित्र नदी, तलाव किंवा कुंडांत विसर्जित केल्या जातात. या विधीला "घट विदारण" असेही म्हणतात.

घटस्थापनेचे धार्मिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व

घटस्थापना केवळ एक पूजा नसून, तिच्यामागे अनेक आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक संकल्पना दडलेल्या आहेत.

 * शक्तीचा वास: घट हे देवीच्या शक्तीचे मूर्त स्वरूप मानले जाते. त्याची स्थापना करून आपण आपल्या घरात सकारात्मक ऊर्जा आणि समृद्धीला निमंत्रित करतो.

 * सृजन आणि समृद्धी: घटाखाली पेरलेले धान्य उगवते. हे जीवनचक्र, सृजन आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. हे दर्शवते की आई दुर्गा आपल्या भक्तांना जीवन आणि यश प्रदान करते.

 * नवदुर्गेचे आवाहन: घटस्थापनेमुळे नवरात्रीची सुरुवात होते. यामुळे नऊ दिवसांपर्यंत देवीच्या नऊ वेगवेगळ्या रूपांची (शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चंद्रघंटा, कूष्मांडा, स्कंदमाता, कात्यायनी, कालरात्रि, महागौरी आणि सिद्धिदात्री) पूजा करण्याचा मार्ग खुला होतो.

घटस्थापनेच्या परंपरा – राज्यागणिक वैशिष्ट्ये

घटस्थापना ही एकच परंपरा असली तरी ती भारतभरातील विविध राज्यांमध्ये वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरी केली जाते.

 * महाराष्ट्र: महाराष्ट्रात घटस्थापनेमध्ये सप्तधान्यांचा वापर अधिक केला जातो. नऊ दिवस देवीच्या मूर्तीसोबत घटाचे पूजन केले जाते आणि उपवास केले जातात.

 * गुजरात: गुजरातमध्ये घटस्थापनेनंतर गरबा आणि दांडिया रासचे आयोजन केले जाते. गरबा हे देवीसाठी नृत्य-स्तुती मानली जाते.

 * दक्षिण भारत: कर्नाटक, तामिळनाडू आणि केरळमध्ये 'गोळू' किंवा 'बोम्बे हब्बा' नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या एका विशेष परंपरेत देवी-देवतांच्या मूर्तींची मांडणी केली जाते आणि त्यानंतर घटस्थापना केली जाते.

निष्कर्ष: घटस्थापना ही देवीच्या स्वागताची दिव्य सुरुवात

घटस्थापना हा भक्ती, श्रद्धा आणि निसर्गशक्ती यांच्या एकत्रीकरणाचे प्रतीक आहे. देवीच्या आवाहनासाठी, तिच्या कृपेसाठी आणि आत्मिक शुद्धतेसाठी घटस्थापना आवश्यक आहे. आधुनिक काळातही तिचे महत्त्व कमी झालेले नाही. ही पूजा एक प्रकारे आपल्याला आपल्या मूळ संस्कृतीशी आणि निसर्गाशी जोडून ठेवते.

या नवरात्रीत तुम्हीही घटस्थापना करून देवीचे आशीर्वाद प्राप्त करा आणि तुमच्या आयुष्यात सकारात्मकता, सौभाग्य आणि शक्तीचा संचार होवो.

✍️ तुम्हाला हा लेख कसा वाटला? तुमच्या पारंपरिक घटस्थापना अनुभवांबद्दल खाली कॉमेंट करून नक्की सांगा.

FAQ – घटस्थापना विषयी सामान्य प्रश्न

प्र १. घटस्थापना नक्की कधी करावी?

उत्तर: प्रतिपदा तिथीच्या प्रात:कालीन मुहूर्तात करावी. अमावस्या तिथी टाळा.

प्र २. घटामध्ये कोणते घटक आवश्यक असतात?

उत्तर: जलयुक्त कलश, सुपारी, नाणे, अक्षता, आंब्याची पाने, नारळ आणि सप्तधान्ये हे घटक आवश्यक असतात.

प्र ३. घटस्थापना फक्त पुरुषच करू शकतो का?

उत्तर: नाही, कोणताही श्रद्धावान व्यक्ती, स्त्री किंवा पुरुष, घटस्थापना करू शकतो.

प्र ४. घट विसर्जन कसे करावे?

उत्तर: विजयादशमीच्या दिवशी घट आणि त्यातील वस्तू जलाशयात किंवा कुंडांत विसर्जित कराव्यात.