नार्को टेस्ट, पॉलीग्राफ आणि ब्रेन मॅपिंग टेक्नॉलॉजी
गुन्हेगारी तपासात सत्य उघड करण्यासाठी वापरले जाणारे विज्ञानाचे काही उपकरणं आजही वादग्रस्त आहेत. त्यापैकी सर्वाधिक चर्चेत राहणाऱ्या तीन चाचण्या म्हणजे – नार्को अॅनॅलिसिस (Narco Test), पॉलीग्राफ टेस्ट (Lie Detector) आणि ब्रेन मॅपिंग (Brain Fingerprinting). या चाचण्या केवळ विज्ञानावर आधारित नाहीत, तर त्या व्यक्तीच्या मानसिक गुप्ततेला, वैयक्तिक स्वातंत्र्याला आणि कायदेशीर अधिकारांना स्पर्श करतात.
या लेखात आपण या तिन्ही चाचण्यांची प्रक्रिया, त्यामागील विज्ञान, कायदेशीर पार्श्वभूमी आणि समाजातील नैतिक प्रश्नांचा सखोल विचार करणार आहोत.
1. नार्को अॅनॅलिसिस (Narco Test) म्हणजे काय?
नार्को टेस्ट ही एक मानसशास्त्रीय चाचणी आहे, जिथे संशयित व्यक्तीस sodium pentothal किंवा तत्सम औषध दिलं जातं. हे औषध मेंदूच्या क्रियावर परिणाम करतं आणि व्यक्ती सेमी-कॉन्शस (अर्धचैतन्य) अवस्थेत पोहचतो. या अवस्थेत त्याचं “फिल्टरिंग” यंत्र कमी होतं, आणि तो अधिक प्रामाणिकपणे माहिती देऊ लागतो, असं मानलं जातं.
नार्को टेस्टची प्रक्रिया:
♦ डॉक्टर व मानसशास्त्रज्ञांच्या देखरेखीखाली टेस्ट होते
♦ प्रश्नोत्तर सत्र व्हिडिओमध्ये रेकॉर्ड केलं जातं
- टीप: सर्वोच्च न्यायालयाने स्पष्ट केलं आहे की कोणत्याही व्यक्तीवर नार्को टेस्ट जबरदस्तीने केली जाऊ शकत नाही. (Selvi vs. State of Karnataka, 2010)
2. पॉलीग्राफ टेस्ट (Lie Detector)
पॉलीग्राफ टेस्ट ही शारीरिक प्रतिक्रिया मोजणारी चाचणी आहे. यात हृदयगती, रक्तदाब, श्वासोच्छ्वासाचा दर आणि त्वचेच्या घामग्रंथींच्या क्रिया नोंदवल्या जातात.
प्रक्रिया:
♦ संशयितास विविध प्रकारचे प्रश्न विचारले जातात – नियंत्रित (control) व लक्ष्यित (relevant)
♦ त्या वेळी त्यांच्या शरीरात होणारे बदल नोंदवले जातात♦ ‘सत्य’ व ‘खोटं’ यातील फरक याच शारीरिक प्रतिक्रियांच्या आधारे ठरवला जातो
पण…
पॉलीग्राफ टेस्ट पूर्णपणे अचूक नाही. व्यक्तीची मानसिक स्थिती, औषधांचा प्रभाव, किंवा अतिताणामुळे देखील चुकीचे परिणाम येऊ शकतात.
3. ब्रेन मॅपिंग / BEOS / Brain Fingerprinting
ही चाचणी व्यक्तीच्या मेंदूतील P300 लहरी (event-related potentials) मोजून केली जाते. एखाद्या गुन्ह्याशी संबंधित माहिती पाहिल्यावर जर व्यक्ती त्या माहितीशी परिचित असेल, तर मेंदूत विशिष्ट इलेक्ट्रिकल सिग्नल निर्माण होतो. हेच P300!
प्रक्रिया:
♦ संशयितास गुन्ह्याशी संबंधित चित्रं, शब्दं, घटना दाखवली जातात
♦ EEG मशीनद्वारे मेंदूच्या प्रतिक्रियांचे मापन केले जाते♦ ‘परिचय आहे की नाही’ हे या सिग्नल्सवरून ठरवलं जातं
कायदा आणि नैतिकता: Selvi vs. State of Karnataka (2010)
या ऐतिहासिक प्रकरणात, भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने ठरवलं की:
"नार्को टेस्ट, पॉलीग्राफ व ब्रेन मॅपिंग चाचण्या कोणत्याही व्यक्तीवर जबरदस्तीने लागू करता येणार नाहीत."
महत्त्वाचे मुद्दे:
१. Article 20(3) – स्वयंसाक्षात्कार न करण्याचा अधिकार
२. Article 21 – वैयक्तिक स्वातंत्र्य व मानसिक प्रतिष्ठा३. व्यक्तीची ‘informed consent’ (माहितीपूर्ण संमती) अत्यावश्यक आहे
४. तपासात मिळालेली माहिती ‘लीड’ म्हणून वापरता येईल, पण थेट पुरावा म्हणून नाही
📖 स्रोत: Selvi vs. State of Karnataka Full Judgment
हे विज्ञान, पण किती विश्वासार्ह?
या तंत्रांवर संशोधन करणारे अनेक शास्त्रज्ञ आणि मानसशास्त्रज्ञ म्हणतात की:
✓ विश्वासार्हता 70–80% पर्यंत असते
✓ परंतु, व्यक्ती विशेष, मनःस्थिती, औषधप्रभाव यामुळे अचूकता कमी होते✓ BEOS/Brain Fingerprinting ही भारतातच विकसित झाली असून, ती अजूनही जागतिक वैज्ञानिक मान्यता मिळवत आहे
🔬 वैज्ञानिक स्रोत: IJMR – Deception Detection Techniques
वापर कुठे झाला आहे?
| प्रकरण | वापरलेली चाचणी | काय निष्कर्ष? |
|---|---|---|
| Aarushi-Hemraj | Narco, Polygraph | तपासात उपयोग, पण न्यायालयीन पुरावा नाही |
| Nithari Killings | Narco Test | आरोपींच्या कबुलीजबानीसाठी वापर |
| Dhanbad Judge Death | BEOS | मेंदूविषयक माहिती मिळवण्यासाठी प्रयत्न |
निष्कर्ष: सत्यासाठी विज्ञान की स्वातंत्र्यासाठी संघर्ष?
नार्को, पॉलीग्राफ, आणि ब्रेन मॅपिंग या चाचण्या विज्ञानाचा एक भाग आहेत, पण त्या एकाच वेळी नैतिकतेच्या आणि संविधानाच्या चौकटीत ठेवाव्या लागतात. सत्य शोधण्याची इच्छा योग्य असली तरी, ती व्यक्तीच्या मूलभूत अधिकारांच्या खर्चावर मिळवली जाऊ नये.
🔗 संदर्भ व स्रोत
∆ Supreme Court Judgment – Selvi vs State of Karnataka PDF
∆ Indian Journal of Medical Research – Link to article∆ BEOS Explained – ThePrint Article
👉 या लेखातील माहितीचा वापर वैयक्तिक, वैद्यकीय, किंवा कायदेशीर सल्ला म्हणून करू नये.
👉 कोणत्याही चाचणीसंदर्भातील निर्णय घेण्याआधी प्रमाणित वकील किंवा तज्ज्ञ सल्लागारांचा सल्ला घ्या.