🥶 थंडीच्या दिवसांत पाणी कमी पिताय? मुतखड्याचा धोका वाढू शकतो! तज्ज्ञांचा महत्त्वाचा इशारा!

थंडीच्या दिवसांत पाणी कमी पिताय? मुतखड्याचा धोका वाढू शकतो! तज्ज्ञांचा महत्त्वाचा इशारा
प्रतिमा सौजन्य: AI 

परिचय:

हिवाळ्याची चाहूल लागताच वातावरणात एक सुखद गारवा येतो. पण, या बदलत्या हवामानासोबत आपल्या सवयींमध्येही नकळत बदल होतात, जे कधीकधी आरोग्यासाठी धोकादायक ठरू शकतात. असाच एक महत्त्वाचा आणि अनेकदा दुर्लक्षित केलेला बदल म्हणजे पाणी पिण्याचे प्रमाण कमी होणे. थंडीमुळे तहान कमी लागते आणि आपण पाणी पिण्याकडे दुर्लक्ष करतो. या साध्या वाटणाऱ्या सवयीमुळेच किडनी स्टोन म्हणजेच मुतखडा होण्याचा धोका हिवाळ्यात वाढतो, असा महत्त्वपूर्ण इशारा मूत्रपिंड विकारतज्ज्ञ (Nephrologists) देत आहेत.

हा केवळ एक सामान्य सल्ला नसून, मूत्रपिंडावर येणाऱ्या अतिरिक्त ताणाचे थेट परिणाम आहेत. वाढलेली थंडी, कमी पाणी आणि रक्तवाहिन्या आकुंचन पावल्याने (Vasoconstriction) वाढलेला रक्तदाब या तिन्ही गोष्टी मूत्रपिंडासाठी एक ‘ट्रिपल बर्डन’ (Triple Burden) तयार करतात. चला, तर मग जाणून घेऊया हिवाळ्यात मुतखड्याचा धोका नेमका का वाढतो आणि यावर तज्ज्ञांनी सुचवलेले उपाय काय आहेत.

🩺 हिवाळ्यात किडनीवर ताण का वाढतो?

हिवाळ्यात मूत्रपिंडावर (Kidney) ताण वाढण्याची प्रक्रिया शरीरशास्त्रीय (Physiological) आणि सवयींशी निगडित (Habitual) अशा दोन प्रमुख स्तरांवर घडते:

१. सौम्य निर्जलीकरण (Mild Dehydration) आणि रक्ताची घनता:

थंडीमुळे आपल्याला कमी तहान लागते आणि शरीरात पाण्याची सौम्य कमतरता (Dehydration) निर्माण होते. शरीरातील पाण्याची पातळी घटल्याने रक्तातील द्रवाचे (Fluid) प्रमाण कमी होते, ज्यामुळे रक्त किंचित घट्ट (Thicker) होते. या स्थितीमुळे लघवी अधिक आम्लयुक्त (Acidic) आणि कमी प्रमाणात तयार होते. आम्लतेत वाढ झाल्याने मूत्रातील खनिजे आणि क्षार (Minerals and Salts) एकत्र येऊन स्फटिक (Crystals) तयार होण्याची प्रक्रिया वेगाने होते, जी मुतखडा तयार होण्याची पहिली पायरी आहे.

२. वाढलेला रक्तदाब आणि मूत्रपिंड:

थंडीमुळे त्वचेखालील रक्तवाहिन्या आकुंचन पावतात, ज्याला वैद्यकीय भाषेत 'Vasoconstriction' म्हणतात. या आकुंचनामुळे रक्तदाब (Blood Pressure) तात्पुरता वाढू शकतो. मूत्रपिंडाचे कार्य रक्त फिल्टर करणे असल्याने, वाढलेला रक्तदाब किडनीच्या नाजूक गाळण प्रणालीवर (Filtering System) अतिरिक्त ताण निर्माण करतो.

🔬 मुतखडा (Kidney Stone) म्हणजे नेमके काय?

मुतखडा म्हणजे मूत्रपिंडात किंवा मूत्रमार्गात तयार होणारे कठीण, स्फटिकासारखे (Crystalline) पदार्थ. हे खडे मूत्रातील विरघळलेल्या खनिजे आणि क्षारांचे जास्त प्रमाण (उदा. कॅल्शियम, ऑक्सलेट, युरिक ॲसिड) एकत्र येऊन तयार होतात.

मुतखड्याची प्रमुख कारणे आणि परिणाम:

तज्ज्ञांच्या मते, मुतखड्याची वाढ केवळ थंडीमुळेच होते असे नाही, तर दैनंदिन जीवनशैलीतील चुका त्याला कारणीभूत ठरतात.

कारण	परिणाम
पाणी कमी पिणे	मूत्राची घनता वाढते आणि स्फटिक सहज तयार होतात.
आहारातील मीठ/प्रथिने	मीठ (सोडियम) आणि प्रथिनांचे (Protein) अतिसेवन मूत्रातील कॅल्शियम आणि युरिक ॲसिडचे प्रमाण वाढवते.
चहा, कॉफी, शीतपेयांचे सेवन	कॅफिनयुक्त आणि साखरयुक्त पेये शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी करतात.
बैठी जीवनशैली	शारीरिक हालचाल कमी झाल्याने मूत्रपिंडाची कार्यक्षमता कमी होते.

डॉ. आदित्य येळीकर (युरोलॉजिस्ट) यांच्या म्हणण्यानुसार, "हिवाळ्यात थंडीमुळे तहान कमी लागत असली तरी, शरीरातील पाण्याचे प्रमाण पुरेसे राखणे अत्यंत आवश्यक आहे. ज्यांना यापूर्वी मुतखडा झाला आहे, त्यांनी आहाराकडे विशेष लक्ष देणे गरजेचे आहे."

🚨 मुतखड्याची धोक्याची लक्षणे (Symptoms)

मुतखड्याची लक्षणे साधारणपणे जेव्हा खडा मूत्रमार्गात अडकतो, तेव्हा तीव्रतेने जाणवतात. वेळेवर उपचार न केल्यास गंभीर संसर्ग आणि मूत्रपिंडाचे कायमस्वरूपी नुकसान होऊ शकते.

• तीव्र वेदना: पाठीच्या खालच्या भागात (Flank) किंवा ओटीपोटात (Lower Abdomen) असह्य वेदना होणे, जी लाटांप्रमाणे येते-जाते (Colic Pain).
• लघवी करताना त्रास: लघवी करताना जळजळ होणे (Dysuria) किंवा वारंवार लघवी करण्याची तीव्र इच्छा होणे.
• रक्तस्राव: लघवीतून रक्त येणे (Hematuria).
• इतर लक्षणे: मळमळणे (Nausea) किंवा उलट्या होणे (Vomiting).

✅ मुतखडा टाळण्यासाठी तज्ज्ञांनी दिलेले महत्त्वाचे उपाय

मुतखड्याचा धोका टाळण्यासाठी आपल्या दैनंदिन सवयींमध्ये काही साधे पण प्रभावी बदल करणे महत्त्वाचे आहे:

१. पुरेसे पाणी पिण्याचे व्यवस्थापन (Hydration Management):

थंडीत तहान नसली तरी जागरूक राहून पुरेसे पाणी प्या. पाणी कोमट करून प्यायल्यास थंडीत पिणे सोपे जाते. लिंबू पाणी, ताक, नारळ पाणी किंवा कमी साखरेचे सूप (Soup) यांचा आहारात समावेश करा. दर दोन तासांनी एक ग्लास पाणी पिण्याची सवय लावा. यासाठी मोबाईल ॲप किंवा रिमाइंडरचा वापर करा.

२. आहारातील बदल आणि पथ्य (Dietary Modifications):

आहारातील मीठ आणि प्रक्रिया केलेले अन्न (Processed Food) कमी करा. मिठाचे मर्यादित सेवन मुतखड्याचा धोका कमी करते. मांसाहार आणि इतर प्रथिनांचे अतिसेवन टाळा. जर तुमचा खडा कॅल्शियम ऑक्सलेटचा असेल, तर पालक, चॉकलेट आणि चहासारखे ऑक्सलेटयुक्त पदार्थ मर्यादित प्रमाणात खा. ताजी फळे आणि भाज्यांचा आहारात समावेश करा, कारण त्यातील फायबर आणि पाणी मूत्राची घनता संतुलित ठेवण्यास मदत करतात.

३. सक्रिय जीवनशैली (Active Lifestyle):

जास्त वेळ एकाच जागी बसणे टाळा. दर ३० मिनिटांनी उठा आणि थोडी हालचाल करा. नियमित शारीरिक हालचाल मूत्रपिंडाची कार्यक्षमता (Kidney Function) चांगली ठेवते आणि स्टोन तयार होण्याची प्रक्रिया मंदावते.

💡 निष्कर्ष:

थंडीच्या दिवसांत मुतखड्याचा धोका वाढण्याची ही नैसर्गिक आणि जीवनशैलीशी निगडीत प्रक्रिया लक्षात घेऊन, प्रतिबंध करणे हाच सर्वात प्रभावी उपचार आहे. पाणी पिण्याच्या सवयीकडे दुर्लक्ष न करणे, आहारातील मीठ आणि प्रथिनांवर नियंत्रण ठेवणे आणि सक्रिय जीवनशैलीचा अवलंब करणे ही त्रिसूत्री आपल्याला केवळ मुतखड्यापासूनच नव्हे, तर मूत्रपिंडाच्या अनेक विकारांपासून दूर ठेवू शकते.

या हिवाळ्यात आपल्या किडनीला आराम देण्यासाठी, थंडी कमी झाली असली तरी, पाणी कमी पिऊ नका, हा तज्ज्ञांचा सल्ला गांभीर्याने लक्षात घ्या आणि आपल्या आरोग्यासाठी जागरूक राहा.

संदर्भ:

 ♦ मूत्रपिंड विकारतज्ज्ञ (Nephrologists) आणि युरोलॉजिस्ट (Urologists) यांचे वैद्यकीय निरीक्षण.

 ♦ डॉ. आदित्य येळीकर यांचे मत (मूत्रपिंड आरोग्य विषयातील तज्ज्ञ).

FAQ (सतत विचारले जाणारे प्रश्न)

१. थंडीत पाणी कमी पिल्याने मुतखड्याचा धोका वाढतो का? 

होय, थंडीत पाणी कमी पिल्याने शरीरात सौम्य निर्जलीकरण होते. यामुळे लघवीची घनता वाढते आणि ती अधिक आम्लधर्मी (Acidic) बनते, ज्यामुळे मुतखड्याचे स्फटिक (Crystals) लवकर तयार होतात.

२. हिवाळ्यात किडनी स्टोन होण्यामागे मुख्य कारणे कोणती? 

मुख्य कारणांमध्ये कमी पाणी पिणे, आहारातील मीठ व प्रथिनांचे अतिप्रमाण, चहा/कॉफीचे जास्त सेवन आणि बैठी जीवनशैली यांचा समावेश होतो, ज्यामुळे मूत्रातील खनिजे वाढतात.

३. मुतखड्यापासून बचाव करण्यासाठी तज्ज्ञ कोणते उपाय सुचवतात? 

तज्ज्ञ पुरेसे पाणी (कोमट करून) पिणे, मिठाचे व प्रक्रिया केलेल्या अन्नाचे सेवन मर्यादित करणे, आणि दररोज थोडी शारीरिक हालचाल करणे हे महत्त्वाचे उपाय सुचवतात.

४. मुतखड्याची प्राथमिक लक्षणे कोणती आहेत? 

पाठीत किंवा ओटीपोटात तीव्र वेदना, लघवी करताना जळजळ होणे, लघवीतून रक्त येणे आणि वारंवार लघवीची इच्छा होणे ही मुतखड्याची प्रमुख लक्षणे आहेत.