तुमचे आधार-पॅन Proxyearth वर लीक? सरकारने 'संचार साथी' ॲपचा निर्णय का बदलला?
परिचय
आजच्या डिजिटल युगात आपला मोबाईल नंबर, आधार कार्ड आणि पत्ता यांसारखी वैयक्तिक माहिती (Personal Data) ही आपले सर्वात मोठे धन आहे. ही माहिती सुरक्षित ठेवण्यासाठी एका बाजूला केंद्र सरकार 'संचार साथी' (Sanchar Saathi) ॲपला 'सायबर सुरक्षेचे कवच' म्हणून प्रोत्साहन देत आहे, तर दुसऱ्या बाजूला एक अज्ञात वेबसाइट आणि टेलिग्राम बॉट कोट्यवधी भारतीयांचा खासगी डेटा उघड करत आहे.
'Proxyearth.org' नावाच्या या वेबसाइटने केवळ तुमचा मोबाईल नंबर वापरून तुमचे नाव, पत्ता, वडिलांचे नाव आणि तुमचा आधार क्रमांक (Aadhaar Number) किंवा पॅन कार्ड (PAN Card) क्रमांकही जाहीर केला आहे. या गंभीर डेटा लीकमुळे गोपनीयता आणि राष्ट्रीय सुरक्षेवर मोठे प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे. या लेखात आपण हा डेटा लीक नेमका कसा घडला, यामागे कोण आहे आणि सरकारने 'संचार साथी' ॲपच्या अनिवार्यतेबद्दल निर्णय का मागे घेतला, यावर सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
'Proxyearth' डेटा लीक: एका क्लिकवर तुमची खासगी माहिती
सध्या सायबर जगतात Proxyearth.org या वेबसाइटची जोरदार चर्चा आहे. या वेबसाइटवर कोणतेही लॉगिन न करता, फक्त भारतीय मोबाईल नंबर टाकला की, संबंधित व्यक्तीची खालील संवेदनशील माहिती तत्काळ स्क्रीनवर दिसत आहे:
- संपूर्ण नाव आणि वडिलांचे नाव (Full Name and Father's Name)
- नोंदणीकृत पत्ता (Registered Address)
- ई-मेल आयडी आणि वैकल्पिक संपर्क क्रमांक (Email and Alternate Contact)
- आधार/पॅन/मतदान कार्ड क्रमांक (Aadhaar/PAN/Voter ID Number)
- टेलिकॉम ऑपरेटरचे नाव (Telecom Operator)
या वेबसाइटची तपासणी करणाऱ्या माध्यमांच्या अहवालानुसार, हा डेटा लीक (Data Leak) फार जुना नाही, पण अत्यंत अचूक आहे. विशेषतः, हा डेटा सिमकार्ड घेताना केवायसी (KYC - Know Your Customer) प्रक्रियेत दिलेल्या माहितीवर आधारित आहे.
डेटा लीकचा स्रोत आणि 'राकेश' कोण आहे?
माध्यमांनी केलेल्या सखोल तपासानंतर या वेबसाइट चालवणाऱ्या व्यक्तीची ओळख उघड झाली आहे. 'राकेश' नावाच्या या व्यक्तीने माध्यमांना दिलेल्या मुलाखतीनुसार, तो हा डेटा स्वतः 'लीक' (Leak) करत नाहीये.
राकेश (ऑपरेटर) यांचे मत: "मी काहीही चुकीचे करत नाहीये. गेल्या काही वर्षांत टेलिकॉम कंपन्या आणि सरकारी डेटाबेसच्या विविध मोठ्या डेटा ब्रीच (Data Breach) घटनांमध्ये जो डेटा बाहेर आला आहे, तोच डेटा मी एकत्र करून (Aggregate) एकाच ठिकाणी उपलब्ध करून दिला आहे. मला माझ्या इतर उत्पादनांसाठी ट्रॅफिक (वाचक) आकर्षित करायचा आहे."
राकेशच्या या विधानावरून हे स्पष्ट होते की, तुमचा डेटा Telcos (टेलिकॉम कंपन्या) आणि KYC डेटाबेसमधून अगोदरच चोरीला गेला होता आणि Proxyearth तो डेटा फक्त सार्वजनिक करत आहे. 'लाइव्ह लोकेशन ट्रॅकिंग' (Live Location Tracking) चा दावा असला तरी, अनेक तज्ज्ञांनी तो दावा खोटा असल्याचे स्पष्ट केले आहे.
हेही वाचा: 📱प्रत्येक नवीन स्मार्टफोनमध्ये 'संचार साथी' ॲप अनिवार्य: तुमच्या माहितीसाठी आणि सुरक्षिततेसाठी!
गोपनीयतेच्या वादात 'संचार साथी' ॲपचा अनिवार्य निर्णय मागे
'Proxyearth' डेटा लीकमुळे नागरिक जेव्हा खासगी डेटा असुरक्षित असल्याच्या भीतीने त्रस्त होते, त्याच वेळी केंद्र सरकारच्या दूरसंचार विभागाने (DoT) एक मोठा निर्णय घेतला, जो नंतर लगेच मागे घ्यावा लागला.
काय होता मूळ आदेश?
दूरसंचार विभागाने (DOT) नुकताच एक आदेश जारी केला होता, ज्यामध्ये देशात विकल्या जाणाऱ्या सर्व नवीन स्मार्टफोनमध्ये 'संचार साथी' ॲप (Sanchar Saathi App) प्री-इन्स्टॉल (Pre-install) करणे उत्पादक कंपन्यांना अनिवार्य करण्यात आले होते. इतकेच नाही, तर वापरकर्त्यांना ते ॲप डिलीट (Delete) किंवा डिसेबल (Disable) करण्याची परवानगी नसेल, असेही या आदेशात नमूद होते.
टीका आणि सरकारच्या माघारीची कारणे
या आदेशावर विरोधी पक्ष, डिजिटल हक्क कार्यकर्ते (Digital Rights Activists) आणि ॲपल (Apple), सॅमसंग (Samsung) सारख्या मोठ्या कंपन्यांनी तीव्र टीका केली.
- अनेक तज्ज्ञांनी याला नागरिकांच्या गोपनीयतेवर 'पाळत' (Surveillance) ठेवण्याचा प्रयत्न म्हटले. हा निर्णय पुट्टस्वामी खटल्यातील (Puttaswamy Judgment) 'गोपनीयतेचा हक्क' (Right to Privacy) या मूलभूत अधिकाराचे उल्लंघन करणारा असल्याचा दावा करण्यात आला.
- सॅमसंग आणि ॲपलसारख्या कंपन्यांनी 'यूजर्सच्या गोपनीयतेवर' (User Privacy) परिणाम करणाऱ्या कोणत्याही ॲपला आपल्या सिस्टीममध्ये जागा देण्यास तीव्र विरोध दर्शवला.
या चौफेर टीकेनंतर केंद्र सरकारने तातडीने माघार घेतली. प्रेस इन्फॉर्मेशन ब्युरो (PIB) ने जारी केलेल्या निवेदनानुसार, 'संचार साथी' ॲपला नागरिकांचा वाढता प्रतिसाद मिळाल्याने आणि एका दिवसात ६ लाख (6 Lakh) नवीन डाउनलोड्स झाल्यामुळे, ॲप अनिवार्य करण्याची गरज राहिली नाही. हा निर्णय आता ऐच्छिक (Voluntary) ठेवण्यात आला आहे, आणि वापरकर्ता ते ॲप कधीही डिलीट करू शकतो.
केंद्रीय दळणवळण मंत्री, ज्योतिरादित्य शिंदे (Jyotiraditya Scindia) यांनी स्पष्टीकरणात असे म्हटले आहे की, "संचार साथी ॲपद्वारे हेरगिरी करणे शक्य नाही आणि होणारही नाही. हे ॲप फक्त चोरीला गेलेले फोन शोधण्यासाठी आणि फसवणूक रोखण्यासाठी आहे. ते वापरकर्त्याच्या संमतीशिवाय (Consent) डेटा संकलित करत नाही."
तुम्ही काय करावे? तुमचा डेटा कसा सुरक्षित ठेवाल?
Proxyearth सारख्या वेबसाइट्स तुमच्या डेटाचा गैरवापर करत असल्या तरी, तुम्ही घाबरून न जाता काही महत्त्वाच्या गोष्टी करू शकता:
१. 'संचार साथी' पोर्टलचा वापर करा (Sanchar Saathi Portal)
- https://sancharsaathi.gov.in/ या पोर्टलवर जा.
- 'Tafcop' या पर्यायाद्वारे तुमच्या आधार कार्डवर किती मोबाईल कनेक्शन नोंदणीकृत आहेत, हे तपासा. तुमच्या नावावर असलेले अज्ञात (Unknown) कनेक्शन त्वरित ब्लॉक करण्याची तक्रार करा.
२. सायबर गुन्हे नोंदवा (Report Cyber Crime)
- https://cybercrime.gov.in/ या वेबसाइटवर जाऊन 'Proxyearth' वेबसाइटबद्दल तात्काळ तक्रार नोंदवा.
- CERT-In (इंडियन कॉम्प्युटर इमर्जन्सी रिस्पॉन्स टीम) या सरकारी संस्थेला incident@cert-in.org.in या ईमेलवर संपूर्ण माहितीसह तक्रार पाठवा.
३. अतिरिक्त खबरदारी घ्या (Take Extra Precautions)
- आपले बँक खाते, ई-मेल आणि सोशल मीडियासाठी नेहमी 2FA (Two-Factor Authentication) सुरू ठेवा.
- तुमचा आधार नंबर, पत्ता किंवा नाव सांगून येणारे कोणतेही कॉल, मेसेज किंवा ई-मेल हे फसवणुकीचे असू शकतात. ओटीपी (OTP) किंवा पिन (PIN) कधीही कोणाशीही शेअर करू नका.
निष्कर्ष
Proxyearth डेटा लीकमधून हे सिद्ध झाले आहे की, देशातील कोट्यवधी नागरिकांचा खासगी डेटा सायबर जगतात अजूनही मोफत उपलब्ध आहे. 'संचार साथी' ॲप अनिवार्य करण्याचा निर्णय सरकारने मागे घेतला असला तरी, 'सायबर सुरक्षा' (Cyber Security) हा आता केवळ सरकारचा नाही, तर प्रत्येक नागरिकाचा विषय आहे.
तुम्ही तुमचा डेटा केवळ सरकारी सुरक्षा उपायांवर अवलंबून न ठेवता, स्व-संरक्षण (Self-Protection) तंत्रांचा वापर करणे अत्यावश्यक आहे. या डेटा लीकमुळे सायबर गुन्हेगार तुमची 'डिजिटल ओळख' (Digital Identity) वापरून मोठी फसवणूक करू शकतात. त्यामुळे, अधिक सतर्क राहा आणि कोणतीही संशयास्पद कृती दिसल्यास त्वरित सायबर सेलकडे तक्रार करा.
जाता जाता: डिजिटल युगात, माहिती हीच शक्ती आणि माहितीचे रक्षण हीच तुमची सर्वात मोठी जबाबदारी आहे.
संदर्भ: Times Now India Today Loksatta Maharashtra Times
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)
१. Proxyearth डेटा लीक नेमका काय आहे आणि माझा डेटा सुरक्षित आहे का?
Proxyearth ही एक वेबसाइट आहे जी तुमचा मोबाईल नंबर वापरून आधार, पॅन, पत्ता आणि वडिलांचे नाव यांसारखा खासगी KYC डेटा सार्वजनिक करत आहे. हा डेटा पूर्वीच्या टेलिकॉम कंपन्यांच्या ब्रीचमधून गोळा केलेला आहे. होय, तुमचा खासगी डेटा सध्या गंभीर धोक्यात आहे.
२. 'संचार साथी' (Sanchar Saathi) ॲप अनिवार्य का नाही आणि त्याचा मुख्य उपयोग काय आहे?
सरकारने नागरिकांच्या गोपनीयतेवरील टीकेनंतर हे ॲप अनिवार्य (Mandatory) करण्याचा निर्णय मागे घेतला आहे. संचार साथीचा मुख्य उपयोग चोरीला गेलेले फोन ब्लॉक करणे आणि तुमच्या आधार कार्डवर अज्ञात मोबाईल कनेक्शन तपासणे हा आहे.
३. माझा खासगी डेटा लीक झाल्यास मी काय करावे आणि कुठे तक्रार नोंदवावी?
डेटा लीक झाल्यास तुम्ही तात्काळ cybercrime.gov.in/ या राष्ट्रीय पोर्टलवर ऑनलाइन तक्रार नोंदवावी. तसेच, CERT-In (incident@cert-in.org.in) कडे ईमेलद्वारे तांत्रिक तक्रार नोंदवणे आवश्यक आहे.
४. Proxyearth लीक झालेल्या डेटाचा वापर सायबर गुन्हेगार कसा करू शकतात?
सायबर गुन्हेगार या लीक झालेल्या आधार आणि पत्त्याच्या डेटाचा वापर तुमच्या नावाने फिशिंग (Phishing) स्कॅम्स करण्यासाठी, सिम स्वॅपिंग (SIM Swapping) करण्यासाठी किंवा ओटीपी (OTP) मिळवून आर्थिक फसवणूक करण्यासाठी करू शकतात.